Door Alisa van de Haar (Universiteit Leiden)
Franse onderzoekers hebben onlangs een editie gepubliceerd van een tot nu toe onbekend Frans toneelstuk uit de zeventiende eeuw, dat volgens hen mogelijk toegeschreven kan worden aan de Franse satiricus en toneelschrijver Savinien de Cyrano de Bergerac. Bibliofielen en literatuurhistorici–onder wie ikzelf–zijn zeer verheugd over deze ontdekking, die nieuw licht werpt op de literaire, politieke en libertijnse cultuur van de zeventiende eeuw. De toeschrijving aan Cyrano is echter niet onbetwist. Voor de Engelstalige website The Conversation, waar onderzoekers het nieuws duiden, besprak ik de conclusies van het Franse onderzoeksteam. Voor Platform Frans deel ik hier mijn bevindingen in het Nederlands.
Cyrano de Bergerac
Cyrano de Bergerac is vooral bekend als de hoofdpersoon met komisch grote neus van het naar hem vernoemde negentiende-eeuwse toneelstuk van Edmond Rostand. Rostands stuk, dat in 1990 werd verfilmd met Gérard Depardieu in de hoofdrol en in 2021 werd bewerkt tot Hollywoodproductie, toont Cyrano als een flamboyante jongeman die zowel uitblinkt in de kunst van het duel als in de poëzie, en die gekweld wordt door zijn liefde voor zijn nichtje Roxane. Rostands protagonist is een karikatuur van de echte Cyrano, wiens bewogen leven op tragische wijze eindigde op slechts 35-jarige leeftijd.
In tegenstelling tot wat Rostands stuk suggereert, hebben historici beargumenteerd dat Cyrano de Bergerac mogelijk homoseksueel was. Zijn verdiensten in het duelleren waren in de realiteit minder groots dan die van het toneelpersonage: hoewel hij enige tijd diende als musketier in dienst van de Franse koning, nam hij ontslag na meerdere verwondingen te hebben opgelopen. Cyrano wordt vaak geassocieerd met de libertijnse cultuur, die de dogma’s van het christendom en de morele, seksuele en politieke waarden van het zeventiende-eeuwse Frankrijk ter discussie stelde.
Cyrano de Bergerac schreef verschillende toneelstukken, brieven en romans, vaak in satirische stijl. Slechts enkele van zijn geschriften werden tijdens zijn leven gepubliceerd. Zijn bekendste werken, Les États et Empires de la Lune en het vervolg over de Zon, verschenen beide postuum. Deze romans worden beschouwd als vroege vormen van sciencefiction. Ze beschrijven reizen naar de Maan en de Zon, waar de hoofdpersoon utopische samenlevingen ontmoet, geïnspireerd door het libertijnse gedachtengoed. Hoewel Cyrano door sommigen in zijn tijd werd bespot, vonden anderen–onder wie de beroemde toneelschrijver Molière–juist inspiratie in zijn werk.
Het handschrift
Het zeventiende-eeuwse handschrift dat door onderzoekers is gekoppeld aan Cyrano de Bergerac kwam onder de aandacht van hoofdonderzoeker Guy Fontaine via de vorige eigenaren, die hem vroegen de mogelijke auteur te identificeren. In 2022, voordat Fontaine en zijn onderzoeksteam conclusies konden trekken, werd het document echter op een veiling verkocht voor het bescheiden bedrag van €300. De veilingcatalogus schreef het werk toe aan de relatief onbekende toneelschrijver Gabriel Gilbert. Fontaine en zijn team concludeerden later dat deze toeschrijving onwaarschijnlijk is. Volgens hen wijst het manuscript–een 70 pagina’s tellende komedie–eerder in de richting van Cyrano de Bergerac.
Het toneelstuk, getiteld L’Art de Persuader, vertelt het verhaal van twee jonge mannen die hopen te trouwen met twee vrouwen, die toevallig allebei Julie heten. Het is een komedie in een traditionele indeling in vijf bedrijven. Het stuk toont de hand van een ervaren toneelschrijver, die vertrouwd moet zijn geweest met zowel klassieke als eigentijdse modellen.
L’Art de Persuader speelt zich af tegen de achtergrond van Parijs tijdens de politieke onrust rond kardinaal Mazarin en de nasleep van Dertigjarige Oorlog. De verwijzingen naar specifieke politieke gebeurtenissen maken het mogelijk het stuk te dateren in de laatste jaren van de jaren 1640 of de eerste helft van de jaren 1650. Deze datering wordt ondersteund door fysiek bewijs: het gebruikte schrifttype was in zwang in het midden van de 17e eeuw en het papier bevat watermerken die tot 1656 in gebruik waren.
Deze tijdlijn valt samen met de actieve jaren van Cyrano de Bergerac, die in beeld kwam als mogelijke auteur door de combinatie van verschillende elementen in de komedie. De verwijzingen naar libertijnse ideeën en de epicuristische filosofie–onderwerpen waar Cyrano bekend mee was–wijzen in zijn richting. Ook de stijl van L’Art de Persuader, met veel Latijnse invloeden en de indeling in bedrijven en scènes, vertoont overeenkomsten met Cyrano’s bekende stukken, evenals het opvoeren van personages in duo’s. De locaties die in het stuk voorkomen, kunnen allemaal in verband worden gebracht met de historische Cyrano, en zelfs zijn beroemdste thema, de Maan, wordt kort genoemd.
Reden tot voorzichtigheid
Ondanks de duidelijke gelijkenissen met Cyrano’s stijl en thematiek, blijven de Franse onderzoekers terecht voorzichtig. Veel van de elementen die overeenkomen met zijn stijl, zoals het indelen van personages in tweetallen, genoten brede populariteit in de zeventiende eeuw en zijn ook terug te vinden bij andere auteurs uit deze periode. Geen enkel argument biedt onomstotelijk bewijs dat dit toneelstuk koppelt aan deze specifieke libertijnse auteur. Een bijkomend probleem is dat een expert op het gebied van zeventiende-eeuws schrift die door het onderzoeksteam werd geraadpleegd, de manier van schrijven in het manuscript niet kon koppelen aan die van Cyrano de Bergerac.
De editie van L’Art de Persuader die het onderzoeksteam heeft gepubliceerd, maakt het mogelijk voor andere Cyrano-experts om hun licht te werpen op de kwestie van het auteurschap. Wie de auteur ook is, het toneelstuk is van belang voor literatuurhistorici omdat het nieuwe inzichten biedt in libertijnse literaire productie, de wisselwerking tussen politieke geschiedenis en theatercultuur, en de invloed van de Latijnse komedie–in het bijzonder Plautus–op barokliteratuur.
Voor elke bibliofiel of historicus is de vondst van een dergelijk werk op een veiling een droom die uitkomt. Hoewel het om een zeldzame vondst gaat, is dit zeker niet de enige grote literaire ontdekking van de afgelopen jaren die via een veiling aan het licht kwam. Denk bijvoorbeeld aan de handgeschreven gedichten van Emily Brontë en het enige bewaard gebleven exemplaar van een vroege editie van het Bay Psalm Book, die beide in 2021 werden geveild. Wanneer dit soort werken deel uitmaken van een privécollectie zijn ze helaas moeilijk toegankelijk voor onderzoekers. Het is daarom des te waardevoller als eigenaren zelf contact opnemen met specialisten, zoals gebeurde in het geval van Fontaine en zijn team, die op die manier op het bestaan van het handschrift werden gewezen. Hun editie is een belangrijke bron voor wie dit manuscript wil bestuderen, want sinds de veiling bevindt het zich in privébezit. Naar aanleiding van mijn publicatie in The Conversation nam de huidige eigenaar echter contact met me op: hij stelt geïnteresseerde onderzoekers graag in staat om het manuscript te bestuderen.
Dit stuk verscheen eerder in het Engels op The Conversation.