Taalwetenschapper Dominique Nouveau (Radboud Universiteit Nijmegen) verwondert zich regelmatig over het Frans van de NS-omroepers. In deze column ontleedt ze de Franse zinsconstructies van Nederlandse sprekers en legt ze uit hoe het wel moet.
Op het NS-station van de luchthaven Schiphol sporen omroepberichten de internationale reizigers aan tot waakzaamheid. Doel: eventuele onbeheerd achtergelaten bagage op te sporen. Zo worden op perron 5 en 6 waar passagiers met bestemming Brussel en Parijs de Thalys nemen, ongeveer om het kwartier in het Nederlands, Engels en Frans van tevoren opgenomen berichten omgeroepen.
Omdat ik regelmatig van Schiphol naar Parijs reis, is mijn belangstelling menigmaal geprikkeld door de bizarre grammaticale constructies in de Franse vertaling van deze berichten. Dit deed vermoeden dat de vertaler of de vertaalsoftware het Franse taaleigen slechts gebrekkig beheerste.
‘Mesdames et Messieurs, *en raison de sécurité, nous vous prions *de ne laisser pas vos bagages *non surveillés.’
Het was niet zo zeer de verwisseling van en raison de en pour des raisons de dieme weken lang telkensweer opviel bij het horen van dit bericht noch de al te letterlijke vertaling *non surveillés,maar vooral de onjuiste positie van de twee elementen van de ontkenning. Naar Shakespeare’s voorbeeld ‘être ou ne pas être : telle est la question’ had het ‘ne pas laisser ses bagages sans surveillance’ moeten zijn.
Dat in het Frans de standaardontkenning uit tweeelementen ne .. pas bestaat, mag algemeen bekend worden verondersteld. De moeilijkheid schuilt echter in de positie van deze elementen ten opzichte van het werkwoord. Die verschilt al naargelang de ontkenning wordt gebruikt met een werkwoord in de onbepaalde wijs (zoals in het voorbeeld hierboven), in een enkelvoudige tijd of in de gebiedende wijs (je ne laisse pas mes bagages // ne laissez pas vos bagages !), of in een samengestelde tijd (je n’ai pas laissé mes bagages).
De tweeledige ontkenning ‘ne … pas’ is een overblijfsel uit het Middelfrans. In het Oudfrans bestond de ontkenning slechts uit één element, zoals in het Nederlands. Het bijwoord non werd in de XII eeuw gereduceerd tot ne. Pas in het Middelfrans ontstond de gewoonte om met behulp van zelfstandige naamwoorden de ontkenning te versterken. De hiervoor gebruikte woorden waarvan de functie of het bestaan door het werkwoord werden ontkend, verwezen naar zaken van weinig waarde zoals pas (stap), mie (kruimel), goutte (druppel), point (steek), grain (korrel). In dat stadium kon er nog niet gesproken worden van een tweeledige ontkenning: ‘ll ne marche pas’ bevatte een ontkennend element il ne marche (hij loopt niet) en een expressief element pas (een enkele stap). Zo werd ook gezegd: il ne mange mie, il ne boit goutte, il ne coud point, il ne moud grain. Later hebben deze zelfstandige naamwoorden hun oorspronkelijke betekenis geheel en al verloren en zijn puur ontkennende bijwoorden geworden. De constructies met tweeelementenne.. pas en ne.. point zijn vervolgens regel geworden. De ontkenning in het Frans had daarmee een belangrijke ‘stap’ voorwaarts gezet. Pas in ne…pas betekende niet langer ‘een stap’. De ontkenning bestond voortaan uit twee delen.
In het hedendaagse Frans is het element ne door zijn onbeklemtoonde positie nog verder verzwakt geraakt. In de spreektaal van alle dag valt ne dan ook regelmatig weg. Men zegt bijvoorbeeld ‘j’aime pas les rhododendrons’ (ik hou niet van rododendrons). Het beklemtoonde bijwoord pas daarentegen wordt – intersubjectief gezien – als ‘meer ontkennend’ ervaren door Fransen dan ne dat de ware erfgenaam is van de ontkenning. Pas lijkt in zijn eentje het hele gewicht van de ontkenning te dragen net zoals niet in het Nederlands. Stap voor stap (pas à pas) gaat het Frans vooruit. Vanuit puur grammaticaal of normatief oogpunt bezien houdt ne niettemin stand. Volgens de regels van het algemeen beschaafd Frans (le bon usage) verdient het nog steeds uitdrukkelijk aanbeveling om in omroepberichten de tweeledige ontkenning te behouden en de juiste positie en volgorde van de elementen in acht te nemen:
‘Mesdames et Messieurs, pour des raisons de sécurité, nous vous prions de ne pas laisser vos bagages sans surveillance !’